नेपाल लगायत विश्वभरका विभिन्न देशहरूमा अलग-अलग कालखण्डमा निर्माण भएका ऐतिहासिक र पुरातात्त्विक संरचनाहरू—मठ, मन्दिर, भवन, पार्क, दरबारलगायत—प्रत्येकले त्यस क्षेत्रको पहिचानलाई झल्काउँछ। यी संरचनाहरूले त्यहाँको इतिहासलाई जगेर्ना गर्दै संस्कृति र सभ्यतालाई निरन्तरता दिन्छन्। ती निर्माण कार्यहरूमा कसैले धेरै योगदान गरेको हुन्छ भने कसैले थोरै, तर इतिहास सधैं सुरुवात गर्नेको नामले लेखिन्छ।
यस्तै संरचनाहरूको पुनर्निर्माण तथा थप संरचना निर्माणको कार्य समयसँगै चलिरहन्छ र त्यस्तो योगदानले पनि कुनै दिन इतिहास बन्छ र सम्झने सम्मान गर्ने पनि हुन्छ ,मुल संरक्षण नगरे गाग्रीको पानी त रितिन्छ नि एकदिन ।अनि त्यसको पुनः निर्माण र थप संरचना निर्माण त जीवनकाल सम्म भैरहन्छ त्यो पनि कुनै दिन इतिहास बन्ला । अनि कुरा रहन्छ ती बनेका संरचना प्रयोग गर्नेको ।कुनै पनि सार्बजनिक स्थलको प्रयोगमा बढी योगदान गर्नेले धेरै गर्ने कम योगदान गरेकाले कम गर्ने अथवा योगदान नै गर्न नसक्ने ले गर्दै नगर्ने भन्ने चै सुनियको देखियको छैन । सार्बजनिक स्थल ,मन्दिर जस्ता स्थान सबैका लागि खुल्ला हुनाले मात्रै धर्म कमाइनु पर्ने हो ।
तर, महत्त्वपूर्ण कुरा के हो भने ती बनेका संरचनाहरूलाई प्रयोग गर्ने अधिकार कसको हो? कुन आधारमा मानिसहरू यी सार्वजनिक स्थलहरूको प्रयोग गर्न पाउने या नपाउने निर्धारण गर्ने? सार्वजनिक स्थल, मन्दिर जस्ता स्थानहरू सबैका लागि खुला हुनुको कारण नै धर्मको समानता, सामुदायिक सद्भाव, र सामाजिक संरचनामा सबैको सहभागिता सुनिश्चित गर्नु हो।
उदाहरणको लागि, नेपालको प्रसिद्ध पशुपतिनाथ मन्दिरलाई लिऊँ। यस मन्दिरको निर्माण कसले गर्यो, कसले धेरै योगदान गर्यो भन्ने कुरा इतिहासमा थाहा हुन सक्छ, तर अहिले दर्शन गर्न आउने व्यक्तिहरूलाई यो कुरा कुनै बाधक हुँदैन। कसैले धेरै दर्शन गरे, कसैले कम दर्शन गर्यो भन्ने कुराले पनि त्यहाँ फरक पर्दैन। त्यहाँ दान भेटी थोरै वा धेरै हुन सक्छ, तर त्यसको आधारमा मन्दिरले मानिसहरूको पहुँचमा कुनै विभेद गर्दैन। पशुपति क्षेत्रले नेपालको इतिहास, धर्म, र संस्कृतिको संरक्षणमात्र नभई सामाजिक सद्भाव र समतामूलक समाज निर्माणको महत्त्व बोकेको छ।
तर, अहिलेको परिप्रेक्ष्यमा हाम्रो गाउँ र समाजमा निर्माण भइरहेका सार्वजनिक स्थलहरूमा ती स्थानहरूको प्रयोगमा पनि ‘तेरो-मेरो’ भन्ने सोच हावी हुन थालेको छ। कतिपय अवस्थामा त ‘मैले बनाएको’, ‘मैले धेरै योगदान गरेको’, ‘अरूले कम गरेको’, वा ‘अमुक व्यक्तिले केही पनि नगरेको’ भन्ने सोचले सार्वजनिक स्थलको प्रयोगमा विभेद गर्ने गरिएको देखिन्छ। यो सोचाइले सार्वजनिक स्थलहरूलाई तिनका निर्माताहरूको निजी सम्पत्ति जस्तो बनाइदिएको छ।
धेरै जसो अवस्थामा बाहिरबाट आएका व्यक्तिहरूलाई सार्वजनिक स्थलमा प्रवेश गर्दा उनीहरूले त्यसलाई ‘मैलो’ बनाउने डर देखाइन्छ। तर, उनीहरू त पर्यटकहरू हुन्, जसले यी रमणीय स्थलहरूको प्रचारप्रसार गरेर पर्यटकीय दृष्टिकोणले थप महत्त्व प्रदान गर्छन्। यस्तो विभेदपूर्ण व्यवहारले समाजमा विकास गर्न खोजिएको सद्भाव, सामाजिक एकता, र समतामूलक दृष्टिकोणलाई कमजोर बनाउने मात्र होइन, यसले समाजमा दुरी बढाउँदै लैजान्छ। सार्वजनिक स्थल सबैका लागि खुला हुनुपर्ने स्थान हुन्, जहाँ सम्पूर्ण समुदायको सहभागिता र पहुँच सुनिश्चित गर्नुपर्छ, न कि केही निश्चित व्यक्तिहरूको मात्र।
विशेष गरी, जब समाजका अगुवाहरू र बुद्धिजीवीहरूले यस्तो सोचको प्रवर्द्धन गर्छन्, यसले सानो उमेरदेखि नै बालबालिकामा विभेदपूर्ण व्यवहार सिक्न प्रेरित गर्न सक्छ। साना ३/४ वर्षका बालबालिकादेखि १९/२० वर्षका युवा-युवतीहरूले सार्वजनिक स्थल र मन्दिर जस्ता पवित्र स्थानहरूमा प्रवेश गर्दा यदि विभेदको सामना गर्नु पर्यो भने उनीहरूले भविष्यमा कस्तो समाज निर्माण गर्छन्? उनीहरूले धार्मिक स्थलमा समानता र सद्भावको पाठ सिक्छन् कि विभेद र असमानताको?
सार्वजनिक स्थलहरूमा पहुँचलाई नकारात्मक दृष्टिकोणले हेर्नुको सट्टा यसले समाज सुधारमा कसरी योगदान पुर्याउन सक्छ भन्ने कुरा महत्त्वपूर्ण छ। यसले बाह्य रूपमा पनि आकर्षण बढाउने महत्त्वपूर्ण पाटो हो। कुनै पनि समाजको विकास त्यतिबेला मात्र सम्भव छ जब सार्वजनिक स्थलहरू सबैको लागि खुला रहन्छन्, र त्यहाँ पहुँचमा समानता कायम रहन्छ।
यो लेख मेरो व्यक्तिगत विचार हो। यदि यसले कसैको व्यवहारसँग मेल खायो भने संयोग सम्झिनु होला। कुनै पनि असहमति भएको खण्डमा म यसलाई गम्भीरतापूर्वक लिनेछु। धन्यवाद!
